زبان مادری گیلکی : ۲۱ فوریه، دوم اسفند ، روز جهانی زبان مادری است ؛ روزی که ضرورت حفظ میراث ناملموس فرهنگی هر قوم را یاد آوری می کند و اقوام مختلف در مناطق مختلف ایران، این روز را به پاسداشت زبان مادری شان با برگزاری برنامه های مختلف ، گرامی می دارند.
سخنرانان در این گونه مراسم ، بسیار از اهمیت حفظ زبان گیلکی گفته اند، دغدغه مندان دغدغه های شان را بسیار به گوش این و آن رسانده اند و رسانه ها هم تلاش کرده اند قدم های شان را در این باره تند تر بردارند اما حقیقت این است که با وجود همه این تلاش ها، اگرچه هنوز زبان معیار بسیاری از میانسال ها و افراد مسن در گیلان، گیلکی است ولی در زبان جوان تر ها نمی چرخد و برای کودکان و نوجوانان هم غریبه است.
خیلی از پدرها و مادرها تمایلی برای یاد دادن زبان گیلکی به فرزندان شان ندارند و کسانی هم که گیلکی حرف می زنند، با تداخل زبان معیار و به اصطلاح دو زبانه شدن، شکل دیگری از این زبان را که تلفیقی از واژگان گیلکی و فارسی است ، به کار می برند و به این ترتیب، فرآیند نابودی این زبان که شاخه ای از زبان پهلوی اشکانی است، همچنان ادامه دارد.
گیلکی زبانی مهجور مانده از کلام
مریم ، یکی از گیلک زبان هایی است که دوست ندارد ، دختر ۴ ساله اش ، هانا ، گیلکی حرف بزند تا در فارسی صحبت کردن، دچار مشکل نشود و لهجه گیلکی نگیرد.
آنطور که این زن ۳۶ ساله می گفت : دختر ۴ ساله اش را یک سال است که به کلاس های آموزش زبان انگلیسی می فرستد ، وقتی از او پرسیدم چطور دلهره ای برای تداخل زبان انگلیسی با فارسی و اثر آن بر لهجه دختر کوچکش که به گفته خودش ۲ سال است زبان باز کرده ، ندارد ؟ سکوت می کند ، گفتگوی مان را نا تمام می گذارد و می رود.
اعظم مادر ۲ پسر ِ۴ و ۸ ساله است.
او می گوید : خودش و همسرش از کودکی فارسی صحبت کرده اند ؛ چطور می توانند از فرزندان شان بخواهند تا گیلکی صحبت کنند ؟
کبرا و عباس، پدر و مادر علی پسر ۱۵ ساله رشتی هم با وجود اینکه خودشان گیلکی صحبت می کنند ، دوست ندارند پسرشان به زبان مادری آنها، صحبت کند.
علی اما می گوید : می تواند دست و پا شکسته گیلکی حرف بزند و آن را از مادربزرگ و هم کلاسی اش که از روستا می آید، یاد گرفته است.
این روزها حتی در دور افتاده ترین مناطق گیلان هم، تعداد فرزندانی که گیلکی صحبت می کنند ، کم است و بیشتر پدر و مادرها در روستا ها ، با فرزندان شان فارسی صحبت می کنند.
در این بین همسر اوستا حجت، شاید جزو معدود کسانی باشد که گیلکی را به معنای واقعی در خانواده پر جمعیتش پاس داشته است.
این پیرزن۸۲ ساله با چشمانی به رنگ دریا و کلامی شیرین به گویش گیلکی غرب گیلان سخن می گوید و همه فرزندان ، نوه ها و نتیجه هایش که کوچکترینش ۵ ساله است ، گیلکی حرف می زنند .
جالب این است که آنها در شهر زندگی می کنند اما اصالت زبان شان را همچنان حفظ کرده اند.
این پیرزن که همه او را “زن اوستا ” می شناسند ادامه می دهد : همه فرزندانم ساکن همینجا هستند و همه ریشه در این آب و خاک داریم ، پس باید به زبان آبا اجدادی مان حرف بزنیم.
وی افزود : فقط یکی از نوه هایم تا چندی پیش با کودکش ، فارسی صحبت می کرد که با اصرار من ، او هم حالا با دخترش گیلکی صحبت می کند و اگر هم این کار را نمی کرد آنقدر با فرزندش گیلکی صحبت می کردم تا یاد بگیرد.
این چراغ را که روشن نگه می دارد ؟!
محمد بشرا گیلان پژوه و استاد ادبیات گیلکی معتقد است، فرآیند رو به فراموشی رفتن زبان مادری گیلکی از زمانی آغاز شد که خانواده ها تصور کردند اگر به فرزندان شان گیلکی یاد بدهند ،مورد تمسخر قرار می گیرند؛ از این رو نامطلوب شدن گیلکی حرف زدن باعث پرهیز پدر و مادرها ازآموختن این زبان به فرزندان شان ودر نتیجه فراموش شدن تدریجی واژگان آن شده است.
او با بیان اینکه نخستین زبانی که کودک سخن گفتن با آن را یاد می‌گیرد، زبان مادری است گفت : عموما زبان ، از والدین به ویژه از مادر به فرزندان انتقال می یابد اما از آنجا که بیشتر مادران امروزی گیلان ، نسلی هستند که از کودکی فارسی صحبت کرده اند بنابر این از همان آغاز تولد، با فرزندان خود فارسی صحبت می کنند و باید گفت زبان مادری بسیاری از کودکان امروزی گیلان ، گیلکی نیست و این زبان ،تقریبا کارکرد خود را به عنوان ” زبان مادری ” از دست داده است.
محمد بشرا در تشریح بیشتر این موضوع گفت : زبان مادری در گیلان بیشتر برای میانسالان و افراد مسن مصداق پیدا می کند چرا که آنان از والدین شان ، گیلکی را آموخته اند و حرف می زنند و با از بین رفتن این نسل ، معلوم نیست چگونه باید چراغ هویت ادبیات شفاهی گیلکی را روشن نگاه داشت.
این استاد ادبیات گیلکی در پاسخ به این سوال که در “گویش ” و یا “زبان ” بودن گیلکی اختلاف نظر وجود دارد ؟ گفت : با توجه به دایره واژگان وسیع و قواعد دستوری که برای گیلکی به کار گرفته می شود و از طرفی وجود انواع گویش های گیلکی در مناطق مختلف این استان، ” گیلکی” یک زبان است.
محمد بشرا با اشاره به اینکه این زبان در یک تقسیم بندی به گیلکی شرق ، غرب، مرکز و حاشیه شهرستان تالش و بخش هایی از مازندران تقسیم می شود افزود : گیلکی، گویش های مختلفی چون گیلکی رشتی ، گیلکی شرقی و غربی و گیلکی رودباری دارد.
این پژوهشگر که بیش از ۲۰ کتاب در زمینه فرهنگ گیلان و زبان گیلکی منتشر کرده می گوید : نگاه لوده ومضحک سینمای ایران و برخی برنامه های رادیو وتلویزیون به گویش گیلکی به ویژه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، درپایین آمدن تشخص عمومی این زبان و در نتیجه کاهش استقبال عمومی از آن بسیار موثربوده است.
محمد بشرا افزود : ادامه روند اصرار گیلانی ها برای گیلکی نیآموختن به فرزندان شان، باعث از دست رفتن واژگان اصیل وساختار دستوری زبان گیلکی می شود و با ایجاد مشکل دوزبانه (فارسی- گیلکی) شدن واژگان گیلکی و تغییرساختار دستوری آن، ضربه مهلکی به این گویش تاریخی وارد می کند و اگر زبان یک قوم از بین رود، حافظه شفاهی و نشانه های فرهنگی آنها هم کم کم رنگ خواهد باخت.
هویتی که وامدار ادبیات شفاهیِ است.
مهرداد توکلی راد استاد جامعه شناسی، برایم از پیامدهای اجتماعی نابودی زبان مادری می گوید .
آنطور که او توضیح می دهد زبان، نه تنها ابزاری برای برقراری ارتباط ، آموزش، انسجام اجتماعی و توسعه است، بلکه گنجینه ای از هویت منحصر به فرد هر فرد، تاریخ فرهنگی و حافظه شفاهی هر جامعه است که با رو به فراموشی رفتن و از دست دادن کارکرد های خود ،همه این ارزش ها هم از دست می رود.
مهرداد توکلی راد با بیان اینکه زبان بومی یا مادری انعکاس دهنده فرهنگ و اقلیم خاص با ویژگی‌های منحصر به فرد هر منطقه است ، بر حفظ زبان‌های مادری در کنار زبان رسمی هر کشور تاکید کرد و درباره چرایی آن گفت : اگر زبان یک قوم و ملت از بین برود، تمام فرهنگ و آثار فرهنگی آنها دچار تزلزل می‌شود.
این دارنده مدرک دکترای تخصصی جامعه شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه ، برخی از والدین معتقدند که آموختن زبان مادری به فرزندان، باعث می‌شود که آنان در دوران تحصیل با مشکل مواجه شوند و نتوانند به خوبی فارسی صحبت کنند، این در حالی است که زبان‌های بومی ،مانع پیشرفت نیستند و اغلب دانشمندان با این زبان‌ها صحبت می‌کرده و می‌کنند.
مهرداد توکلی راد افزود : بسیاری از کودکان امروز گیلانی ، پدران ومادرانی دارند که با زبان گیلکی آشنایی ندارند و برای همین با کودکان خود گیلکی صحبت نمی کنند و بر این اساس کودکی که گیلکی نمی شنود ، نمی تواند گیلکی هم صحبت کند یا متوجه مفاهیم زبانی آن شود و این یعنی دیگر گیلکی ، زبان مادری کودکان امروز گیلان نیست.
وی معتقد است در مرحله اول خانواده ها به خصوص مادران ، نقش اساسی در حفظ زبان‌های محلی دارند و باید از همان دوران کودکی، فرزند خود را با زبان مادری آشنا کنند و به او اعتماد به نفس بدهند که با این زبان صحبت کنند و از طرفی در رسانه‌ها و فضای مجازی هم باید زبان مادری را به نوعی ترویج دهند که منجر به تقویت آن شود ، نه اینکه به عنوان ابزاری برای سرگرمی و خنده از آن استفاده کنند.
از تلاش ها تا کاستی های اشاعه زبان مادری
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان برخلاف معاون سیمای صدا و سیمای مرکز گیلان، معتقد است دستگاه های فرهنگی گیلان در تولید محتوا برای حفظ پاسداشت زبان مادری خوب عمل کرده اند .
فیروز فاضلی به چاپ کتاب های بسیاری در سال های اخیر به زبان گیلکی اشاره می کند ومی گوید : سالانه به طور میانگین ۲۰ کتاب در گیلان به زبان گیلکی منتشر می شود که ممیزی آن از سوی این اداره کل انجام می شود ، مجوز ها را به موقع صادر می کنیم و برای مولفان هم مراسم ویژه رونمایی کتاب، برگزار می کنیم .
او می گوید : همه انجمن های شعر و ادب شهرستان های استان به طور ویژه به ادبیات زبان گیلکی و اشاعه آن اهمیت می دهند و تلاش های بسیاری در این باره انجام شده است .
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان با اشاره به تلاش برخی از انجمن های و تشکل های مردم نهاد در حمایت از این زبان مادری گفت : برخی از این انجمن ها در حال تدوین آوانگاری برای زبان گیلکی هستند.
فیروز فاضلی با اشاره به وجود ۵۵۵ نشریه ، خبرگزاری و چاپ دیجیتال در استان گفت : گویش گیلکی از منطقه ای به منطقه ای دیگرمتفاوت است و اگر نشریه ای که درسطح گیلان چاپ وتوزیع شود، یکی ازاین گویش ها را انتخاب و با آن کارکند ، درعمل حجم وسیعی ازمخاطبانش را که با آن گویش، ارتباط کلامی ندارند، ازدست می دهد.
اما دبیر شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان می گوید : پژوهش های مربوط به زبان گیلکی بسیار محدود است و حوزه های پژوهشی استان آنچنان که باید به فراگیر کردن زبان گیلکی معطوف نیست.
کاظم فلاحی افزود : متاسفانه از پژوهش های موجود هم به ویژه پژوهش های دانشگاهی، حمایت فنی و آکادمیک نمی شود.
وی با اشاره به اسناد و نسخه های خطی قدیمی گیلکی به جا مانده از حدود ۲۰۰ سال پیش گفت : در برخی از خطوط دیوانی و نامه های اداری آن زمان ، مکاتبه ها به زبان گیلکی بوده است و نامه های بین شرکا و دوستان هم در مواقعی به زبان گیلکی نوشته می شد که این موضوع نشان از تلاش مردم آن دوره برای پاسداشت زبان گیلکی شان است .
دبیر شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان که مدرک دکترای اقتصاد فرهنگی از آکادمی علوم باکو دارد، با استناد به پژوهشی که به تازگی در زمینه زندگی اقوام گیلک در کشورهای حاشیه خزر و منطقه قفقاز جنوبی داشته است می گوید : در حالی که زبان معیار در این کشورها زبان دیگری است اما گیلک زبانان این مناطق هنوز اصالت زبان مادری خود را حفظ کرده اند و این تلاش در ۲۰۰ سال اخیر بسیار ملموس است .
کاظم فلاحی البته می گوید : گام هایی هم در انجمن مفاخر گیلان، در پژوهشکده گیلان شناسی برای پاسداشت زبان گیلکی برداشته شده است و این انجمن هر هفته نشست های هم اندیشی در این باره برگزار می کند و از گروه ها و تشکل های مردم نهاد برای اشاعه زبان گیلکی در بین کودکان و نوجوانان و اساسا خانواده ها کمک می گیرد.
آشتی با زبان مادری
اگرچه گیلکی این زبان مادری معیار گیلان زمین ، مثل بسیاری از زبان های مادری دیگر دنیا ، در سراشیبی نابودی تدریجی قرار گرفته است اما به نظر می رسد ، برخی تلاش ها به ویژه اشاعه این زبان از طریق امواج رادیویی و تلویزیونی در خانه های گیلانی ها تا حدودی توانسته شتاب خاموشی این میراث ناملموس گیل مردان و گیل زنان، را بگیرد.
از آنجا که در اصل ۱۵ قانون اساسی به حق حفظ و استفاده از زبان مادری اشاره شده است، بی شک با تقویت بنیان های آموزشی ، انجام پژوهش های بنیادی، بی اثر کردن رویه ناپسند دانستن به کاربردن این زبان گیلکی ونیز معرفی این نماد هویت قومی به نسل جدید با استفاده از شیوه های جذاب ، می توان فرزندان این دیار را با زبان مادری شان آشتی داد تا گیلکی مثل گذشته های نه چندان دور ، زبان مادری کودکان گیلانی باقی بماند.
نویسنده مریم امدادی
صداوسیما
