نیکید میرزاییانس، پژوهشگر تاریخ، در برنامه شب‌های جلفا، روایت‌های ناشنیده‌ای از ۱۳۰ سال تاریخ تئاتر ارامنۀ در ایران را بیان کرد.
خالقی توضیح داد که ارامنه بیش از ۴۰۰ سال پیش، به خاطر درگیری‌های ایران و عثمانی به دستور شاه‌عباس از جلفای نخجوان به ایران کوچانده شدند و در شیراز، رشت، اصفهان و شهرهای دیگر سکنی گزیدند.
وی تأکید کرد که حفظ زبان موجب حفظ فرهنگ ارامنه در طی این سال‌ها شده است.
این کارگردان تئاتر با بیان اینکه تئاتر به مفهوم امروزی از سال ۱۸۷۹ در تبریز و تهران، از سال ۱۸۸۴ در رشت و از سال ۱۸۸۷ در اصفهان شروع شد، از میرزاییانس خواست که درباره ۱۳۰ سال تاریخ تئاتر ارامنه در اصفهان سخن بگوید.
میرزاییانس «انجیر خچو» و «هر دو گرسنه‌ایم و هر دو پول نداریم» را نام نخستین تئاترهای دانست که بعد از رشت در خانه سیمون محله جلفا اجرا شد و تئاتر جلفای نو را پایه‌گذاری کرد.
وی یادآور شد که مدارس ارامنه نقش مهمی در گسترش تئاتر داشتند و همه مجهز به سالن تئاتر بودند.
وی از ماسیس ماتیان، به‌عنوان یکی دیگر از نوابغ تئاتر ارامنه نام برد و اظهار کرد: متأسفانه برادر ایشان به نام آزاد ماتیان، درست هنگامی‌که قرار بود عکس‌هایی از تئاترهای قدیمی را برای من بیاورد در سانحه هوایی تهران ایروان از دنیا رفت و عکس‌ها نیز نابود شد.
میرزاییانس در پاسخ به این سؤال که چرا تئاتر ارامنه هیچ‌وقت عمومیت پیدا نکرد، گفت: ارامنه حالت ایزوله داشتن و حشر و نشرشان با فارس‌ها کم بود. شاید یکی از دلایلی که روشنفکران ما رشد نکردند این بود که فقط خودشان را می‌دیدند و مراوده کمی با سایرین داشتند. البته دلایل آن باید ریشه‌یابی علمی‌شود، اما کوچ همیشگی نیز بی‌تأثیر نبوده و باید در نظر داشت که اغلب روشنفکران ارامنه ایران را ترک می‌کردند.
این پژوهشگر نمایشنامه‌های پرشوری که گروه آرمن، در سال‌های منتهی به انقلاب اجرا می‌کرد تحسین کرد و این گروه را یکی از گروه‌های قوی تئاتری دانست.
وی افزود: تا دهه شصت نیز تئاتر ارامنه در باشگاه انجمن ملی فرهنگ ارامنه دنبال می‌شد، اما بعدازاین آن را تعطیل کردند و به دلایلی دیگر اجرا نداشتیم.
میرزاییانس، درباره برگزاری مراسم ۱۳۰ امین سالگرد بنیان‌گذاری تاریخ تئاتر ارامنه اصفهان در جلفا نیز توضیح داد و خالقی، ابراز امیدواری کرد که با حمایت سرمایه‌گذاران، کتاب تاریخ تئاتر ارامنه که اکنون به زبان ارمنی موجود است، توسط میرزاییانس به فارسی ترجمه شود تا در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد.
در این لحظه یکی از حاضران پرسید: تئاتر ارامنه چه تأثیری بر روی تئاتر ایران داشت؟ و کارگردان مستند «خنده در تاریکی» پاسخ داد: زمانی که ارامنه تئاتر را به معنای امروز در جلفا اجرا می‌کردند این‌سوی آب تئاتر همچنان به شکل سنتی خود در قالب روحوضی و بنگاه‌های شادمانی و … اجرا می‌شد و گروه ایران و آمریکا نیز در کنار مادی نیاصرم سن کوچکی داشتند و فقط به شکل اهمیت می‌دادند نه محتوا اما کم‌کم تئاتر حرفه‌ای از آن‌سوی آب به این‌سو رخنه می‌کند و در فاصله کوتاهی بومی می‌شود. آقاجون رفیعی ملقب به شازده مشخصاً تئاتر ارامنه را از آن‌طرف می‌آورد و این‌طرف اجرا می‌کرد. ممیزان و فرهمند نیز آثار شکسپیر را ترجمه می‌کنند و به‌این‌ترتیب تئاتر اصفهان رشد پیدا می‌کند. به یاد داشته باشیم که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تئاتری اصفهان که افرادی مثل ارحام صدر و دیگران در دستگاه او رشد پیدا کردند و مطرح شدند ناصر فرهمند بود.
یکی دیگر از مخاطبان، نام سازمان پرورش افکار را برد و به نقشی که در رشد تئاتر داشت اشاره کرد. سپس خالقی دراین‌باره توضیح داد: این سازمان از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۰ زیر نظر شاه وقت شروع به کار کرد و تئاتر ارامنه نیز زیرمجموعه آن قرار داشت. درواقع آن‌ها از تئاتر در مدارس استفاده می‌کردند تا بتوانند مفاهیم مورد نظرشان را آموزش بدهند.
میرزاییانس که به‌تازگی کتاب «پاپازیان در ایران» را به فارسی ترجمه و منتشر کرده، در ادامه گفت: پاپازیان به دعوت صلیب سرخ به ایران و اصفهان سفر می‌کند و تئاتر را به‌صورت کلاسیک روی صحنه می‌برد. او کسی است که سه هزار بار تئاتر اتللو را در جهان اجرا کرده و بخشی از خاطرات او که در ایران می‌گذرد برای هر علاقه‌مند به تاریخی با ارزش و دارای نکات جالبی است.
این پژوهشگر با اشاره به هتل امریک، جهان یا المپ نیز اظهار کرد: روشنفکرانی مثل صادق هدایت و میرزاده عشقی در این هتل اقامت داشتند و اینجا تئاترهای زیادی اجرا شد. ازجمله توسط خانمی به اسم اوهانیان که شخصیت بسیار جالب و انقلابی داشته و لازم است روی فعالیت‌های او تحقیقات بیشتری شود.
میرزاییانس، با معرفی سیرانوش به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین هنرپیشه‌های ارمنی در جهان گفت: او سال ۱۳۲۱ به اصفهان آمد و گروه‌های تئاتری ارامنه را با هم آشتی داد و توانستند تئاترهای مشترکی را اجرا کنند. این زن اولین کسی بود که در اصفهان دوچرخه‌سوار شد و خودش نیز در تئاتر اتللو نقش مرد را بازی کرد!
میرزاییانس در پاسخ به سؤال یکی از مخاطبان درباره ترجمه یا تألیفی بودن نمایشنامه‌های تئاتر ارامنه گفت: ۹۰ درصد از نمایشنامه‌ها بومی بود و فهرست بلندبالایی از نمایشنامه‌های اجرا شده داریم که متأسفانه نام نویسنده را نمی‌دانیم اما مطمئنیم که توسط ارامنه نوشته‌شده است.
وی به سمبات، نقاش معروف ارامنه نیز اشاره کرد و یادآور شد: سمبات فقط نقاش نبود بلکه زمانی که سینما صامت بود یک گروه جاز درست کرده بود و موسیقی کنار فیلم اجرا می‌کردند. او گریمور معروفی هم بود و با سه خواهر خود در زمینه تئاتر نیز کار می‌کرد.
خالقی با اشاره به اینکه تا سال ۱۹۲۰ تئاتر ارامنه شکل حرفه‌ای نداشته و بیشتر در مدارس با جنبه‌های آموزشی اجرا می‌شده گفت: این سال اما نقطه عطف تحول تاریخ تئاتر ارامنه است. سال ۱۹۲۱ اساسنامه‌ای نوشته می‌شود، بلیت‌فروشی تعریف می‌شود و تصمیم می‌گیرند هر چه از راه فروش بلیت به دست می‌آورند به خیریه اهدا کنند.
وی افزود: در سال‌های اوج تئاتر ارامنه علی‌اکبر سیاسی و رضا کمال شهرزاد نیز به سفارش ارامنه نمایشنامه‌هایی می‌نوشتند.
میرزاییانس با ذکر یک خاطره تاریخی اظهار کرد: وقتی رضاشاه تحت تأثیر آتاتورک قرار گرفت و دستور کشف حجاب داد، مدارس ارامنه را هم بست و گفت که آن‌ها حق تدریس ندارند به همین دلیل ارامنه هفت سال پنهانی در خانه‌ها کلاس برگزار می‌کردند. در سال‌های ۱۳۴۰ که تب سیاسی بالاگرفته بود نیز گروه‌های ارامنه به‌صورت مخفی در خانه‌ها تئاتر اجرا می‌کردند.
