آمار و اطلاعات همگی حاکی از این دارد که پدیده انفجار سالخوردگی جمعیت در گیلان زودتر از سایر استانهای کشور بروز خواهد کرد و این وضعیت ویژه نیازمند برنامه ریزی های دقیق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، درمانی و … است که باید مد نظر مسئولین ذیربط قرار گیرد.
صادق اکبری*
تحولات جمعیتی از جمله متغیرهایی است که در برنامه ریزی های اجتماعی مبنای محاسبات قرار میگیرد. از آنجایی که برنامه ریزی برای رفع نیازهای جمعیت صورت میگیرد؛ لازم است ساختار جمعیت، ویژگی های آن از جمله ترکیب سنی جمعیت خصوصاً سالخوردگی جمعیت مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد. چرا که همزمان با افزایش جمعیت سالمند در جهان، کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در آینده نزدیک، یکی از کشورهای دارای بیشترین رشد جمعیت سالمند در جهان خواهد بود. لذا این پدیده یکی از چالش های فراروی جامعه ایران خواهد بود که در صورت عدم مدیریت و برنامه ریزی صحیح و به نگام می تواند تهدیدی جدی برای جامعه باشد.
علیرغم اینکه روند سالمندی جمعیت ایران در مقایسه با کشورهای توسعه یافته با تأخیر آغاز شده است، اما با توجه به آهنگ پرشتاب کاهش باروری در ایران، پیش بینی میشود حرکت به سمت سالخوردگی جمعیت تسریع شده و شروع قرن پانزدهم شمسی سرآغاز روند رو به افزایش جمعیت سالخورده در ایران باشد(۹). به گونه ای که پیش بینی میشود نسبت افراد دارای ۶۰ سال و بالاتر به ۱۴,۵ درصد در سال ۱۴۱۵ و ۲۲ درصد در سال ۱۴۲۵ رسیده و در آیندهای نزدیک، شاهد « انفجار سالمندی» باشیم.
یکی از چالش های اصلی سالخوردگی جمعیت، تفاوت های قابل توجه استانی و منطق های در نسبت جمعیت سالمند است. در استان های کمتر توسعه یافته که آسیب پذیرتر هستند، نسبت جمعیت ۶۰ ساله و بیشتر در مقایسه با استانهای برخوردارتر شمالی و مرکزی ایران پایینتر است. در استانهای واقع در جنوب، جنوب شرق و جنوب غربی ایران مثل سیستان و بلوچستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان، بوشهر، خوزستان و استان های واقع در بخش شمال شرقی و غربی مثل آذربایجان غربی و گلستان نسبت جمعیت ۶۰ ساله و بیشتر کمترین مقدار را دارد. در مقابل، استانهای گیلان، مازندران و تهران بالاترین نسبت جمعیت ۶۰ ساله و بیشتر را دارند. تفاوت های استانی در سالخوردگی جمعیت عمدتاً ناشی از تفاوت های باروری و جریان های مهاجرتی طی دهه های اخیر است. میزان باروری کل کشور در سال ۱۳۹۰ برابر ۱,۷۵ فرزند است.
این شاخص در مناطق شهری و روستایی در همین مقطع زمانی به ترتیب برابر ۱,۶۵ و ۲.۱۹ فرزند بوده است. میزان باروری کل کشور در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۰ افزایش یافته و به ۲.۰ فرزند رسیده است. این شاخص در سال ۱۳۹۵ برای نقاط شهری کمتر از سطح جانشینی و برابر ۸۶/۱ فرزند و در نقاط روستایی بالاتر از سطح جانشینی و برابر ۲.۴۸ فرزند گزارش شده است.
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ١٣٩۵، استانهای گیلان، مازندران و تهران بهترتیب با ارقام ۱,۳۸ و ۱.۱۵ و ۱.۵۶ نفر، حداقل میزان باروری و استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و هرمزگان بهترتیب با ۳.۹۶ ، ۲.۸۵، ۲.۸۴ و ۲.۶۴ نفر، بالاترین میزان باروری را در کشور به خود اختصاص داده‌اند.
همانطور که در بالا اشاره شد به دلیل انفجار جمعیتی دهه ۱۳۶۰ و کاهش چشمگیر نرخ باروری در کشور علی الخصوص استان گیلان در دهه های بعدی، سرعت بسیار بالای سالمندی جمعیت را تجربه کرده و یکی از استان های دارای بیشترین سرعت سالمندی درایران خواهد بود.
تحولات ساختار سنی جمعیت در سالهای گذشته تورم جوانی جمعیت و افزایش جمعیت در سنین فعالیت، و در نهایت منجر به “فرصت طلایی” یا “پنجره جمعیتی ” در دهه اخیر شده است. یکی از ویژگی های گشوده شدن پنجره جمعیت، سالخوردگی آن است. سریعاً سالخوردگان جایگزین جوانان میشوند و این پدیده خیلی سریعتر از آنچه که در کشورهای توسعه یافته تاکنون تجربه شده است به وقوع می پیوندد. زیرا افراد واقع در گروه سنی ۵۹- ۱۵ ساله نیز بهتدریج به گروه سنی سالخوردگان میپیوندند. همچنین به دلیل کاهش نرخ باروری و کاهش نرخ مرگ و میر ناشی از بهبود وضعیت بهداشتی، بر تعداد جمعیت سالخورده افزوده میگردد.
بر اساس سند ملی سالمندان کشور گروه سنی سالمند طبقه بندی متعددی در منابع ذکر شده است به طور مثال:
افراد دارای سنین بین ۶۰ تا ۶۹ سال: سالمند جوان؛
افراد دارای سنین بین ۷۰ تا ۷۹ سال: سالمند میان سال؛
افراد دارای سنین بالای ۸۰ سال: سالمند پیر.
با نگاه اجمالی به جدول شماره ۱ میبینیم که سهم گروه سنی ۱۴-۰ ساله طی سالهای ۹۵-۱۳۶۵ با ۲۴ درصد کاهش، از ۴۱,۵ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۱۷.۸ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است که کاهش باروری و کنترل جمعیت را میتوان به عنوان عامل اصلی در کاهش این روند دانست.
بررسی سهم جمعیت واقع در سن فعالیت (۵۹-۱۵ ساله) نشان میدهد که بر عکس جمعیت ۱۴-۰ ساله که روند کاهشی داشته، سهم این گروه در حال افزایش میباشد و در صورت تداوم روند گذشته، این افراد، سالمندان آینده را تشکیل می‌دهند.
تاثیر اقتصادی جمعیت سالمند بر اقتصاد استان
این آمار و اطلاعات همگی حاکی از این دارد که استان گیلان زودتر از سایر استانهای کشور با پدیده سالخوردگی جمعیت در گیلان مواجه خواهد شد و این وضعیت ویژه نیازمند برنامه ریزی های دقیق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، درمانی و … است که باید مد نظر مسئولین ذیربط قرار گیرد.
در سطح کلان سالخوردگی فردی موجب سالخوردگی خانوارها میشود و این پدیده بر جمعیت، ساختار و توزیع و حوزه‌های مختلفی نظیر فرهنگ، نظام ارزشی، اخلاق، اقتصاد، تعلیم و تربیت، محیط زیست و … تاثیر میگذارد. لذا این دو چالش از جنبه‌های تفکیک ناپذیر سیاستهای اقتصادی اجتماعی خواهد بود. که باید طی سالهای آتی به صورت جدی مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاستگذاران قرار گیرد.
با توجه به اینکه ساختار سنی گروه های عمده سنی در استان مشابه کشورهای در حال توسعه میباشد لذا توجه به این مسئله از دو بعد حائز اهمیت میباشد. بعد اول چالش های مربوط به گروه سنی ۵۹- ۱۵ ساله بوده و ایجاد اشتغال، اشتغال متناسب با تحصیلات، تأمین مسکن، تغذیه، بهداشت و … را شامل میشود که نیازمند سیاست گذاری های مناسب و تأمین اعتبارات لازم است و بعد دیگر مربوط به ساختار سالخوردگی و نگهداری سالمندان میباشد.
این پدیده بر جمعیت، روانشناسی، فرهنگ، نظام ارزشی، اخلاق، اقتصاد، تعلیم و تربیت، محیط زیست، سیاست و … تأثیر میگذارد.
یکی از پیامدهای اقتصادی سالخوردگی جمعیت به هم خوردن نسبت جمعیت واقع در سن فعالیت و جمعیت خارج از این سن است. سالمندی جمعیت از یک‌سو تعداد جمعیت واقع در سنین فعالیت را که تولیدکنندگان واقعی اقتصاد و فراهم‌کنندگان درآمدهای مالیاتی دولت‌ها هستند، کاهش میدهد و از سوی دیگر بر تعداد مصرف‌کنندگان و مستمریبگیران می‌افزاید. دیگر چالش مرتبط با افزایش نسبت جمعیت سالمند را میتوان افزایش هزینه‌های مرتبط با سلامت مطرح کرد. همچنین در نتیجه افزایش تعداد و نسبت جمعیت سالمندان، انتقالات عمومی دولت شامل هزینه‌های مستمری بازنشستگی و سایر کمک‌های عمومی افزایش می‌یابد و این پدیده می‌تواند فشار مضاعفی بر بودجه عمومی دولت وارد سازد.
با توجه به موارد فوق پیشنهاد میشود دولت باید سیاستگذاری، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی مناسب در خصوص سالمندی در دستور کار خود قرار دهد.
۱-اقدامات زیر بنایی لازم در خصوص خدمات شهری مورد نیاز سالمندان نظیر بهسازی معابر، فضای سبز و امکانات تفریحی، باشگاه‌ها و اماکن عمومی و اختصاصی
۲- با توجه به تغییرات فرهنگی پبش رو که شاید گریزی از آن نباشد، در خدمات بهزیستی توجه جدی به تاسیس خانه‌های سالمندان مدرن که به نوعی جنبه اقامتگاهی داشته باشد، مد نظر قرار گیرد.
۳- به منظور افزایش نرخ باروری در استان لازم است سیاست تشویقی جدی، تسهیل شرایط اقتصادی و دیگر موارد سریعاً در دستور کار سیاستگذاران و برنامه‌ریزان استان قرارگیرد
۴- به منظور افزایش جمعیت و تعدیل نرخ باروری و کاهش روند سالمندی به روش دیگر یعنی افزایش جمعیت جوان از طریق هدف‌گذاری در جذب مهاجرین در گروه سنی جوان، می‌تواند موثر واقع شود.
۵-متناسب‌سازی تعداد کارشناسان و متخصصین بهداشتی و درمانی نظیر روان‌شناس، فیزیوتراپ و سایر تخصص‌های مورد نیاز با افزایش جمعیت سالمند مورد نظر قرار گیرد.
*رییس گروه آمارهای ثبتی و پرداز داده های آماری سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان
