ایرانیان از دیرباز ید طولایی در برپا کردن جشن و سرورهای مختلف داشته اند و در تقویم باستانی آن ها هر روز از ماه نامی دارد که اسم یکی از روزها منطبق بر نام ماه است. شمار زیادی از این جشن های متفاوت در میان صفحات تاریخی گم شده و به فراموشی سپرده شدند، اما هنوز هم که هنوز است پس از گذشت سال های طولانی، تعدادی هرچند اندک از این جشن ها در جای جای ایران برپا می شوند که چهارشنبه سوری یکی از اندک جشن های فراموش نشده ما در طول تاریخ است. اگر می خواهید بدانید که چهارشنبه سوری چیست، نخست باید اطلاع داشته باشید که واژه « چهارشنبه سوری » از دو واژه چهارشنبه که نام یکی از روزهای هفته بوده و سوری که به معنی سرخ است، ساخته شد.
آئین چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری، جشنی مخصوص است که در شب آخرین چهارشنبه سال برپا می شود که در واقع پیش درآمدی برای جشن های نوروزی است و با برگزاری این جشن، مردم به استقبال بهار می روند. طبق آیین باستانی ایرانی، در این شب آتش بزرگی برپا می شود که تا صبح زود و طلوع آفتاب برافروخته می ماند و مردم از روی آتش می پرند و با گفتن «زردی من از تو سرخی تو از من»، زردی، بیماری و مشکلاتشان را به دست آتش می سپارند و به جای آن سرخی، گرما و نیرو را از آتش هدیه می گیرند. به بیان دیگر، مردم خواهان آن هستند که آتش تمام رنگ پریدگی، زردی، بیماری و مشکلات را بگیرد و بجای آن سرخی، گرمی و نیرو به آن ها بدهد. چهارشنبه سوری جشنی نیست که وابسته به دین یا قومیت افراد باشد و در میان بیشتر ایرانیان رواج دارد. البته گفتن این نکته در مطلب چهارشنبه سوری چیست، خالی از لطف نیست که این آئین به طور کامل مربوط به زرتشتیان نمی شود، چرا که آن ها پریدن از روی آتش را عملی زشت، مکروه و ناپسند می دانند.
بوته افروزی
در ایران رسم است، هر خانواده بوته های خار و گزنی را که از قبل آماده کرده، روی بام یا زمین حیاط خانه یا در جلوی در ورودی در سه یا پنج یا هفت «گله» کپه می کنند. با غروب آفتاب و نیم تاریک شدن آسمان، زن و مرد و پیر و جوان گرد هم جمع می شوند و بوته ها را آتش می زنند. در این هنگام از بزرگ تا کوچک هر کدام سه بار از روی بوته های افروخته می پرند تا ضعف و زردی ناشی از بیماری و غم و اندوه را از خود بزدایند و سلامت، سرخی و شادی را به وجود خود ببخشند. براساس مطلب مراسم چهارشنبه سوری باید بدانید که مردم در حال پریدن از روی آتش ترانه هایی هم می خوانند.
زردی من از تو ، سرخی تو از من
غم برو شادی بیا ، محنت برو روزی بیا
ای شب چهارشنبه ، ای کلیه جاردنده ، بده مراد بنده
جالب هست بدانید که خاکستر را نحس می دانند، زیرا مردم هنگام پریدن از روی آن، زردی و بیماری خود را از راه جادوی سرایتی به آتش می دهند و در عوض سرخی و شادابی آتش را به خود منتقل می کنند. در هر خانه زنی خاکستر را در خاک انداز جمع می کند و آن را از خانه بیرون می برد و در سر چهارراه یا در آب روان می ریزد. در بازگشت به خانه، در خانه را می کوبد و به ساکنان خانه می گوید که از عروسی می آید و تندرستی و شادی برای خانواده آورده است. در این هنگام، اهالی خانه در را به رویش می گشایند. او بدین گونه همراه خود تندرستی و شادی را برای یک سال به درون خانه خود می برد. ایرانیان عقیده دارند که با افروختن آتش و سوزاندن بوته و خار فضای خانه را از موجودات زیانکار می پالایند و دیو پلیدی و ناپاکی را از محیط زیست دور می کنند.
جشن مبارزه با تاریکی
جشن «سور» از گذشته بسیار دور در ایران زمین مرسوم بود. این مراسم، جشنی ملی و مردمی است و «چهارشنبه سوری» نام گرفت. در پایان هر ماه جشن و پایکوبی با نام سور مرسوم بوده و از سوی دیگر چهارشنبه نزد اعراب «یوم الارباع» خوانده می شد و از روزهای شوم و نحس بشمار می رفت. ایرانیان بر این باور بودند که روزهای نحس و شوم را باید با عیش و شادمانی گذراند تا شیاطین و اجنه فرصت رخنه در وجود آدمیان را نیابند.
کوزه شکنی
در شب چهارشنبه سوری، مردم کوزه های سفالی کهنه را بالای بام خانه برده و از بالا به پایین پرت می کردند و آن را می شکستند تا کوزه نویی را جایگزین ظرف سفالی پیشین خود کنند، چون بر این باور بودند که در طول سال بلا و قضاهای بد در کوزه متراکم می شوند و با شکستن کوزه رفع خواهند شد.
آجیل چهارشنبه سوری
رسمی که از قدیم در ایران متداول بوده، تهیه و خوردن آجیل چهارشنبه سوری است. این آجیل شور و شیرین مانند آجیل مشگل گشاست؛ یعنی علاوه بر مواد اصلی، ترکیبات بو داده شور و شیرین مانند آجیل، برگه هلو و زردآلو، قیسی، کشمش سبز، مویز، باسلـق، پسته و بادام، فندق بو نداده، نقل، شکر، پنیر و مغز گردو هم اضافه می کنند. تهیه این آجیل را برای استجابت یک مراد نذر می کنند. خوردن این آجیل در شب چهارشنبه سوری به اعتقاد مردم باعث شگون و خوش یمنی است. همچنین، براساس مطلب آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران باید بدانید که ایرانیان اعتقاد دارند هر کس از آن آجیل بخورد، نمک گیر شده و نسبت به افراد دیگر مهربان تر می شود.
فالگوش ایستادن
یکی دیگر از بخش های جالب آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران، فالگوش ایستادن است؛ بدین معنی که کسانی که حاجتی دارند، نیت می کنند و سر چهارراه یا در معبری فالگوش می ایستند و به حرف نخستین عابری که از کنارشان می گذرد، توجه می کنند و هر کلام که از دهان او درآید، در استجابت مراد خود به فال بد یا خوب می گیرند. اگر گفته عابر موافق با آرزوی صاحب حاجت باشد، آن آرزو را برآورده شده می دانند. بعضی ها به جای رفتن به چهارراه و معابر این کار را در پشت در اتاق هم انجام می دهند و نخستین سخنی که از پشت در اتاق شنیدند، به فال بد یا خوب فرض می کنند.
قاشق زنی
در این رسم دختران و پسران چادری سر کرده و چهره خود را می پوشانند، طوریکه کسی نتواند آن ها را بشناسد و به خانه همسایگان خود می روند و همسایه با شنیدن صدای قاشقی که به کاسه می خورد، بیرون می آیند و در کاسه های آنان آجیل و شیرینی می ریزند. البته بر طبق مقاله مراسم چهارشنبه سوری باید بدانید که هر شهری در این شب رسوم و آداب مختص به خود را هم به جا می آورد.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران
چهارشنبه سوری در فارس
با توجه به ارادتی که اهالی فارس به حافظ دارند، در شب چهارشنبه سوری شیرازی دور هم جمع شده و فال حافظ می گیرند. دختران دم بخت شیرازی هم به زیارت حضرت شاهچراغ می روند و برخی زنان هم برای بر آورده شدن حاجتشان زیر گنبد مسجد جامع شیراز حلوا می پزند یا آشی مخصوص به نام «ابو دردا» درست می کنند که وسایل اولیه این آش حتما باید از راه گدایی تامین شود! مردان و زنان شیرازی معتقدند که اگر در شب چهارشنبه سوری در آب سعدی شست و شو کنند، در سال جدید بیمار نخواهند شد و به همین جهت ازدحام عجیبی در این شب اطراف قنات شکل می گیرد.
چهارشنبه سوری در گیلان
در شب چهارشنبه سوری، گیلانی ها اسپند و کندر را دود می کنند، گلاب به صورت خود می زنند و شمع را به نیت روشنایی روشن می کنند. مردم این خطه، خاکسترهای شب چهارشنبه سوری را صبح پای درختان می ریزند و معتقد هستند که اینگونه درخت ها بارورتر می شوند. در گیلان دختران دم بخت را با جارو می زنند و از خانه بیرون می کنند به این امید و نیت که بختشان باز شود.
چهارشنبه سوری در مازندران
مردم مازندران در شب چهارشنبه سوری آش چهل گیاه می پزند که نشان از دوا و درمان دارد و هنگام مراسم قاشق زنی همراه با برخورد قاشق به کاسه می خوانند: ای اهل محل، اهل در این منزل شگون امشب است، هدیه بریزید داخل پیمانه و کاسه.
چهارشنبه سوری در مرکزی
در تعداد زیادی از روستاهای استان مرکزی هم رسم است که جوانانی که نامزد کرده اند، از روی پشت بام خانه دختر، شال خود را به پایین می اندازند و دختران در گوشه شال، تخمه و شیرینی می پیچند. براساس مطلب مراسم چهارشنبه سوری باید بدانید که این رسم شال اندازی نام دارد.
چهارشنبه سوری در آذربایجان شرقی
در آذربایجان بازار خرید در چهارشنبه سوری داغ است و مردم آذربایجان سنت خرید چهارشنبه سوری مخصوصا برای بچه ها دارند. پسر بچه ها ماشین و تفنگ و دختر بچه ها هم عروسک می خرند. به غیر از خرید کردن، سنتی به نام «شال ساللاماق» هم وجود داشته که به صورت ناشناس شال خود را وارد خانه همسایگان کرده و آجیل و شیرینی جمع می کنند.
چهارشنبه سوری در اردبیل
در مغان، مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه، دسته جمعی به کنار رودخانه می روند، آتشی بر می افروزند و جوانان در آنجا به سوارکاری می پردازند و هنگام بازگشت، زنان ظرف هایشان را از آب رودخانه پر می کنند و به خانه می آورند و آب آن را به نیت روشنایی و برکت، به دور خانه می پاشند.
چهارشنبه سوری در خراسان
در خراسان مراسم کوزه شکستن به این شکل است که درون کوزه های قدیمی مقداری نمک که علامت شور بختی و مقداری ذغال که علامت سیاه بختی است و یک سکه کم ارزش پول می ریزند و تمام افراد خانواده آن را به دور سر می چرخانند و آخرین نفر کوزه را از پشت بام به کوچه پرت می کند.
چهارشنبه سوری در بوشهر
بوشهری ها پس از آتش افروزی در خانه هایشان و پریدن از روی آن، با قایق از روی آب می گذرند و معتقدند با این کار نحسی این شب از بین می رود.
چهارشنبه سوری در لرستان
در این شب در شهر خرم آباد هیزم ها را به هفت دسته تقسیم می کنند، با فاصله های مشخصی در یک ردیف می چینند و دسته ها را آتش می زنند و پیر و ججوان از روی آتش می پرند.
چهارشنبه سوری در اصفهان
آتش افروختن در معابر، کوزه شکستن، فالگوش ایستادن، گره گشایی و سایر بخش های مراسم چهارشنبه سوری در استان اصفهان متداول بوده و تمام آن آدابی که در تهران معمول است، در اصفهان هم رواج دارد. در اصفهان چهارشنبه سوری را چهارشنبه سرخی هم می گویند.
چهارشنبه سوری در تهران
در تهران قدیم، بوته های خشک را از بیابان های اطراف جمع می کردند، با شتر به شهر می آوردند و در محلات مختلف می چرخاندند. پس از غروب خورشید، بوته های خشک، اسباب و اثاثیه کهنه و شکسته را جمع کرده و با آن ها آتش درست می کردند.
تحریف مراسم چهارشنبه سوری
تمامی آیین و یادمان هایی که مردم ایران در هنگامه های گوناگون برپا می داشتند و بخشی از آن ها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته بود و در همه آن ها اعتقاد به پروردگار، امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان گنجانده شد، اما متاسفانه امروز این مراسم با پیرایه های خرافی دستخوش تغییر شده و هرساله در روزهای پایانی سال باعث بروز اتفاقات همراه با خسارات جانی و مالی می گردد. هر ساله در آستانه ایام نوروز شاهد گزارش های زیادی از نقص عضو افراد هستیم که فقط در اثر یک لحظه غفلت رخ می دهند. اجرای سنت های قدیم باید در شرایطی برگزار شود که به اصل آن خدشه وارد نکند، اما متاسفانه برخی از افراد با به کارگیری موادی که علاوه بر آلودگی صوتی، خطرات جانی را نیز به همراه دارند، شیرینی خاطرات این شب را تیره می کنند. بهتر است براساس مقاله مراسم چهارشنبه سوری بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده اند.
