محمد حسین عمادی | پژوهشگر سیاست‌‌های توسعه
آرزوی تولید واکسن کووید- ۱۹ از آغاز و با شیوع این بیماری، ذهن همه جهانیان را به خود مشغول کرده بود تا اینکه بالاخره و با تاخیر زیاد این آرزو به حقیقت پیوست. حال آنچه در سه هفته گذشته ذهن مردم جهان را به‌خود مشغول کرده مجموعه‌ای از سئوالاتی است که به‌طور خلاصه کارایی واکسن در ریشه‌کن کردن بیماری و شیوه و زمان دسترسی به این نوشدارو را جویا می‌شود. چون رقابت تجاری بین شرکت‌های تولیدکننده واکسن و کشورهای حامی آنان آغاز شده و دنیای شایعات و اخبار غیرمطمئن و تئوری توطئه هم به این سئوالات دامن زده و بر ابهامات مردم افزوده است، بهتر دیدیم سئوالات را ساده وشفافْ مطرح و تا حد امکان به آن پاسخ دهیم.
آیا واکسن‌هایی که تاکنون سه مرحله آزمایش خود را گذرانده و از سوی سه شرکت اصلی جهت توزیع و استفاده مردم معرفی شده‌اند کارایی ریشه‌کن کردن این بیماری و خلاصی بشر از کرونا را دارند؟
بر مبنای اطلاعات موجود و اظهارنظر سازمان بهداشت جهانی (WHO) باید گفت: ۱- ریشه‌کنی این بیماری منوط به تولید و دسترسی به دارو و یا پیشگیری و مصونیت از طریق تاثیر قطعی واکسن برای کل جامعه بشری است. ۲- در مجموع واکسن قابل تولید و توزیع سه شرکت تا پایان سال آینده میلادی قطعا برای جمعیت جهان کافی نیست و امکان واکسینه کردن تمامی جمعیت جهان تا پایان سال میلادی آینده ناممکن است و به‌همین دلیل حداقل تا سال دیگر خبری از ریشه‌کنی کرونا صرفا از طریق واکسیناسیون وجود ندارد. ۳- شرکت‌های اصلی تولیدکننده واکسن تاکنون سئوالات فراوانی درمورد محصولات خود را همچون: ضریب تاثیر بر گروه‌های سنی و نژادی مختلف و همچنین مدت مصونیت واکسن و امکان جلوگیری از سرایت بیماری از فرد واکسینه شده به افراد سالم را بی پاسخ گذاشته و یا آن‌را به نتایج اولیه واکسیناسیون در سطح گسترده منوط کرده‌اند که طبعا پاسخگویی به این سئوال را با ابهام بیشتر روبرو می‌سازد.
چه زمانی و چگونه آحاد مردم به واکسن به شکلی عادلانه دسترسی خواهند داشت؟
هر چنداز نیمه دسامبر توزیع اولیه واکسن بر اساس سفارشات آغاز خواهد شد اما آنچه هم‌اکنون به نگرانی جهانی تبدیل شده و رئیس سازمان بهداشت جهانی هم به صراحت به آن اشاره کرده بی‌عدالتی بالقوه در دسترسی به واکسن است.
از دیدگاه نظری و ملاک‌های سازمان بهداشت جهانی باید کادر پزشکی و درمانی که در خط مقدم مبارزه با این بیماری هستند، اولین گروه برای واکسنیه‌شدن باشند و در ادامه آسیب‌پذیرترین اقشار اجتماعی شامل سالمندان و افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند. اما خبرهای منتشرشده از مقدمات خرید و سفارش واکسن در بین کشورهای جهان بیانگر چهره‌ای دیگر از واقعیت است که متاسفانه تلخ هم است. ایالات متحده و اروپا و کشورهای ثروتمند جهان عملا سفارشات خود را آغاز کرده‌اند و روند پیش‌خرید و سفارش همگی نشانگر رقابت منفی و دورنمایی است که دسترسی کشورهای درحال توسعه و فقیر جهان به واکسن را قطعا محدود و در کوتاه‌مدت آن‌ها را محروم خواهد ساخت. در سطح ملی و در هرکشور هم به احتمال زیاد اولویت‌های موردنظر به‌دلیل تفاوت سطح درآمد و دسترسی به مردم نیازمند رعایت نخواهد شد. لازم به‌ذکر است که این معضل نه تنها جنبه عدالت اجتماعی و حقوق بشری دارد بلکه هرگونه تبعیض که به عدم دسترسی گروه و طبقه اجتماعی منجر شود عملا دسترسی به ایمنی جمعی وریشه‌کن کردن ویروس را ناممکن خواهد ساخت.
چه باید کرد؟
ارزش تجاری و اهمیتی که فرآیند تولید و توزیع واکسن برای اعتبار شرکت‌ها و دولت‌های حامی آنان پیدا کرده واکسن کرونا را از یک مقوله صرفا تجاری بدل به یک پدیده سیاسی و حیاتی برای دولت‌ها و شرکت‌های چندملیتی کرده است. رقابت‌های تنگاتنگ تجاری بین شرکت‌های عظیم دارویی تولیدکننده واکسن و کشورهای حامی آنان که مدت‌هاست بهصورت خزنده آغاز شده عملا باعث می‌شود که جریان اطلاعات مسیر منطقی و شفاف خود را طی نکرده و در بیان نقاط مثبت غلو و در پوشاندن جنبه‌های ناشناخته و احیانا منفی خودداری کنند. از سوی دیگر دامن زدن گروه‌های مظنون به سیاسی بودن روند کنترل کرونا و گروه‌های مخالف واکسیناسیون (NOVAX) که اعتراضات خود را به صورت مجازی و یا بهصورت اعتراضات خیابانی آغاز کرده‌اند شرایطی را ایجاد کرده که بیش از هر زمان دیگر ضرورت نقش حاکمیتی و نظارتی سازمان‌های بین‌المللی همچون سازمان بهداشت جهانی را پررنگ‌تر می‌کند. نقش رسانه‌های مستقل هم که به شفاف‌سازی و صراحت در بیان نگرانی‌های مردم می‌پردازند، اهمیت بسیار حیاتی دارد.
