باستانشناسی یا آرکِئولوژی (به فرانسوی Archéologie ) اگرچه در تعریف روشنگری درباره تاریخ بشر است، اما امروز به دغدغه‌ای برای ارتقاء هویت تبدیل شده است و گیلان با مارلیک، لیارسنگ‌بن، گسکر، یسن دیلمان و غار ۲۳۰ هزار ساله‌اش قلمرویی روشن در تاریخ این شاخه از علوم اجتماعی است.
همه رویدادها بی‌درنگ پس از رخ دادن به بخشی از گذشته بدل می‌شود و باستان شناسی با هدف بررسی تاریخ بشر و فراز و فرود شکل گیری تمدن، دانش بررسی فرهنگ های انسانی از راه بازیابی، مستندسازی و تحلیل بازمانده‌های مادی بشر است که امروز با چالش‌هایی روبروست و گیلان بعنوان یکی از استان‌های غنی در این حوزه در قالب همایشی با عنوان «نگرشی تحلیلی بر چشم انداز باستان شناسی کشور» در پی بررسی چالش‌ها و فرصت‌های پیشرو در این شاخه اشتقاق یافته از میراث فرهنگی این سرزمین برآمده است.
گیلان سراسر شگفتی است و شاید اکو موزه‌ای فراخ بر بلندای ایران که بیش از همیشه تنها به اقلیم خوش شناخته شده و میراث باستانی‌اش از دید گردشگران پنهان مانده است، این در حالی است که ” مارلیک”، لیارسنگ بن، گسکر، یسن دیلمان، هیرکانیان، کاروانسرها و غارهای هزاران ساله‌اش فریادی از هزاره‌ها است.
باستان شناسی یکی از شعبات انسان شناسی است که در تصحیح متون تاریخی نقش عمده ای دارد و با تاسیس دانشگاه تهران و گسترش علوم جدید در ایران باستان شناسان جوان ایرانی کار پژوهش های دیرین شناسی را ادامه داده و با درک عمیقی که از ایران و جایگاه فرهنگی آن داشتند، دامنه پژوهش‌ها را گسترش دادند و اینک آنها در همه عرصه ها پیشتاز شناخت علمی فرهنگ و تمدن ایرانی هستند و اولین کاوش های باستانشناسی در گیلان به سال ۱۹۰۱ از منطقه تالش ثبت شده است.
هرگونه تخریب و صدمه به اثر تاریخی جرم محسوب می شود
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان عنوان کرد: دستگاه‌های اجرایی قبل از انجام هرگونه فعالیت عمرانی مکلف به استعلام و رعایت ضوابط عرصه و حریم هستند؛ هرگونه تخریب و صدمه به اثر تاریخی طبق ماده ۵۶۲ تا ۵۶۸ قانون مجازات اسلامی جرم محسوب می شود و مجرم تحت پیگرد قانونی قرار می گیرد.
ولی جهانی در گفت و گو با خبرنگاران افزود: نجات بخشی به آثار، بازنگری به منظور تعیین عرصه و حریمها محوطه های تاریخی و روشن شدن زوایای تاریک ادوار مختلف زندگی انسان از جمله دلایل اصلی صدور مجوز کاوش های باستان شناسی در استان است.
وی اظهار داشت: گاهی کاوش‌های نجات بخشی به دلیل فعالیت های عمرانی و برخورد اتفاقی به آثار و شواهد باستانی است و گاهی نیز به دلیل حفاریهای غیرمجاز متجاوزین به محوطه‌ها و به منظور حفاظت از اشیاء فرهنگی اجتناب ناپذیر است.
وی تعیین عرصه و حریم محوطه ها را نیز از دیگر دلایل اصلی درخواست صدور مجوز دانست و عنوان کرد: طی سال‌های گذشته چه بسا بدون کاوش‌های گسترده نسبت به تعیین حریم محوطه ها یا بناهای تاریخی اقدام شده و این عامل خود چالش‌های زیادی را به همراه داشته است لذا کاوش های باستان شناسی در راستای مرتفع نمودن مشکل ساخت و سازها در عین صیانت از مواریث ارزشمند فرهنگی در دستور کار قرار می گیرد.
جهانی با اشاره به ضرورت روشن شدن زوایای مبهم از دوران‌های مختلف باستان شناسی در گیلان گفت: تاکنون با استناد بر کاوش‌های باستان شناسی در نقاط مختلف استان به طور مشخص از دوران‌های پارینه سنگی، فراپارینه سنگی، نوسنگی، عصر آهن، دوران های تاریخی و اسلامی اطلاعات ذی قیمتی به دست آمده و در مجموع لازم است برای روشن شدن زوایای پنهان این دوره ها کاوش های هدفمند و دامنه‌داری انجام شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان ابراز امیدواری کرد: با مساعدت دستگاه های ذیربط و اختصاص اعتبار لازم اهداف اداره کل در بخش مطالعات باستان شناسی بیش از پیش تحقق یابد.
جهانی با بیان اینکه اولین کاوش های باستانشناسی در گیلان مربوط به سال ۱۹۰۱ از منطقه تالش است، یادآور شد: بر اساس بررسی‌ها و کاوش‌های صورت گرفته در گیلان ۵ هزار اثر تاریخی و فرهنگی شناسایی و یک هزار و ۲۲۰ اثر تاریخی غیر منقول شامل محوطه ها، بناها، گورستان ها و بناهای تاریخی در فهرست ملی به ثبت رسیده است.
وی اظهار داشت: طبق این کاوش‌ها در گیلان ۱۷۰ محوطه باستانی مربوط به پیش از اسلام و ۲۶ محوطه دوره اسلامی به ثبت رسیده است که شهر تاریخی “گسکر” با ۱۶۳ هکتار وسعت، عنوان بزرگترین شهر دوره اسلامی در شمال کشور را به خود اختصاص داده است و قدیمی‌ترین مسجد تاریخی گیلان مسجد “اسپی‌مزگت” که بیش از هزار و ۱۰۰ سال قدمت دارد از جمله آثاری است که با توجه به کاوش های باستانشناسی بدست آمده است.
در برآیند بررسی اخبار منتشر شده از رسانه ها و فضای مجازی چنین پیداست که امروز باستانشناسی در کشور دچار چالش هایی است و برخی از باستانشناسان معتقدند جسته و گریخته برخی مدیران با تصمیماتشان تخریب محوطه های باستانی را تسهیل می کنند و لذا این امر دانش آگاهان حوزه باستان شناسی را دچار نگرانی و دغدغه می کند.
بررسی فرصت ها و چالش های باستان شناسی کشور
برگزاری اتفاقات علمی به عنوان جزیی از فرآیند مدیریت دانش و برقراری و تقویت ارتباط میان اعضای علمی و صاحب نظران این عرصه به منظور تبادل اندیشه، نشر و اشاعه راهکارهای کاربردی و در نهایت رسیدن به خرد جمعی در جامعه باستان شناسی امری بس ضروری می نماید.
دبیر اجرایی نشست تخصصی ” نگرشی تحلیلی بر چشم انداز باستان شناسی کشور” در گیلان با بیان موضوع یادشده گفت: امروزه اهمیت و جایگاه میراث فرهنگی و کارکردهای پژوهشی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و هویتی آن بر کسی پوشیده نیست به واسطه همین اهمیت و تأثیرات بنیادین است که جوامع مختلف سعی در حفظ، شناخت و شناساندن میراث فرهنگی خود دارند.
مهدیس نجف زاده در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: کشور ما نیز به واسط پیشینه تاریخی و فرهنگی بسیار غنی، آثار و محوطه های تاریخی – فرهنگی بسیاری را در خود جای داده است؛ موضوعی که ضرورت حفاظت و پژوهش در حوزه میراث فرهنگی را در کشور دو چندان می کند.
وی تصریح کرد: از طرفی وسعت زیاد کشور، تعداد بسیار زیاد محوطه های تاریخی و باستانی و تعدد عوامل و نهادهای تأثیرگذار بر سایت ها، پایش و حفاظت از این آثار و محوطه ها را به امری دشوار و هزینه بر بدل کرده و از دیگر سو فقدان آگاهی عمومی نسبت به اهمیت و کارکردهای میراث فرهنگی و بی توجهی به این مقوله در سیاستگزاری های کلان کشور موجب تخریب بسیاری از محوطه های باستانی در اثر فعالیتهای عمرانی، توسعه کشاورزی و حفاریهای غیرمجاز شده است.
دبیر اجرایی نشست تخصصی ” نگرشی تحلیلی بر چشم انداز باستان شناسی کشور” در گیلان ادامه داد:در حقیقت چنانکه تجربه جهانی نیز به خوبی نشان داده است، حفاظت مؤثر و موفق از میراث فرهنگی نه در توان و امکانات یک سازمان یا نهاد که درگرو شکل گیری یک عزم ملی و جلب مشارکت و حمایت های عمومی و همچنین همکاری نهادهای مختلف مدنی و دولتی و بهره برداری از ظرفیت های این نهادها در امر حفاظت و پژوهش در حوزه میراث فرهنگی و باستان شناسی این سرزمین دیرپای است.
حفاظت مؤثر و موفق از میراث فرهنگی نه در توان و امکانات یک سازمان یا نهاد که درگرو شکل گیری یک عزم ملی و جلب مشارکت و حمایت های عمومی و همچنین همکاری نهادهای مختلف مدنی و دولتی و بهره برداری از ظرفیت های این نهادها در امر حفاظت و پژوهش در حوزه میراث فرهنگی و باستان شناسی این سرزمین دیرپای است.
نجف زاده گفت: با توجه بر مطالب مطروحه اهتمام داریم تا با برگزاری نشست تخصصی یاد شده به بررسی چالش ها و فرصت های پیشرو در این شاخه اشتقاق یافته از میراث فرهنگی این سرزمین بپردازیم.
وی، آسیب شناسی و بررسی معضلات، چالش ها و موانع پیش روی باستان شناسی کشور، معرفی فرصت ها، ارزیابی ظرفیتها و راهبردهای توسعه در حوزه میراث فرهنگی و باستان شناسی و تقویت سازوکارها، تعیین و تبیین سیاستهای بلندمدت، ضرورت شکل گیری طرح های منسجم مدیریتی و تبدیل میراث فرهنگی به اولویت سیاستگذاران در ایران، لزوم تدوین برنامه های دقیق و رصد و پایش فرصت ها برای رسیدن به توسعه پایدار از جمله اهداف نشست تخصصی مذکور عنوان کرد.
نجف زاده همچنین، ضرورت همکاری، تعامل سازنده، هم افزایی و مشارکت تمامی نهادهای دولتی و مدنی تأثیرگذار و مرتبط و استفاده از ظرفیتها و پتانسیل های موجود، تشکیل کارگروه ها و ارتباط مستمر و ارائه مداوم نتایج، دستاوردها، مشکلات و موانع، بررسی ظرفیتهای مناسب باستان شناسی برای تثبیت و نهادینه کردن کارکردهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و هویتی میراث فرهنگی در میان نسل امروزاز جمله اهداف طرح دانست.
به گفته وی، شناخت و اصلاح رویه‌های مخرب در حوزه های سازمانی و ساختاری بویژه در بخش قانونی و اجتماعی و بررسی قوانین حقوقی و کیفری از اموال فرهنگی وضرورت بازنگری در سیستم آموزشی از دیگر اهداف این طرح در چارچوب چشم انداز و آینده باستان شناسی کشور است.
آنچه مبرهن است امروز دیگر باستان شناسی تنها یک دغدغه علمی در یک محیط کوچک آکادمیک محسوب نمی شود بلکه در حال تبدیل شدن به یک دغدغه ملی است در زمینه ارتقای هویت ملی ایرانی در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، تاریخی و اجتماعی جامعه حال و نسل های آینده این سرزمین عمیقا مثمر است.
اهداف مزبور در راستای معضلات و راهکار های فرا روی میراث فرهنگی و باستان شناسی این سرزمین که باید آنها در سه حوزه آموزشی، اجرایی و پژوهشی جستجو کرد، از یک جهت با انجام پژوهشهای راهبردی و ارتباط و اخذ نظرات متخصصان و از جهت دیگر با ارتباط مستقیم با سازمان های ذیربط عملی خواهند شد.
۵ هزار اثر تاریخی و فرهنگی در گیلان شناسایی شده که یک هزار و ۲۲۰ اثر تاریخی از این تعداد شامل بناهای تاریخی و محوطه ها در فهرست ملی به ثبت رسیده است.
