عباس نعیمی جورشری | جامعه شناس
🔸کووید_۱۹ در حالی جهان را متاثر ساخته که ایران جزو کشورهای بحران زده‌ی کرونا به شمار می رود. شیوه مواجهه ی دولت نسبت به ورود ویروس و مدیریت بعدی بیش از هر چیز بیانگر بی نظمی و ناتوانی دستگاه های اجرایی بود. بااینحال در کنار این سوء مدیریتها، جامعه به تکاپو افتاد تا از خویش دفاع کند. اینگونه می توان پرسید که ماهیت و مختصات این دفاع چه بوده است؟ در راستای پاسخ بدین پرسش عمده، نکات زیر قابل تأمل می باشد:
🔸الف. بحث نظری
سرمایه اجتماعی از جمله کلیدواژه هایی است که در آثار جامعه شناسانی چون بوردیو، کلمن، فوکویاما، بیکر، ویلیامسون و پاتنام پرداخته شده است. پردازش هایی که بعضا تفاوت ها و تضادهایی را نشان می دهد.
🔸۱. رابرت پاتنام سرمایه اجتماعی را شامل ارزش جمعی شبکه های اجتماعی و تمایل آنها برای کمک به یکدیگر می داند که برخلاف سرمایه های دیگر یک کالای عمومی مشترک است و در مالکیت خصوصی بهره بردارن نیست.
🔸۲. وی سرمایه اجتماعی را با سه مولفه ی اعتماد، هنجار و شبکه، مفهوم سازی می کند.
۲.۱. اعتماد به منزله حسن ظن نسبت به دیگران در روابط جمعی که با سه شاخص سنجیده می شود، اعتماد بین فردی، اجتماعی، نهادی.
۲.۲. هنجارها شامل شیوه های رفتاری متقابلی که واجد استانداردهای مقبول هستند. شاخص های سنجش هنجار عبارت است از همیاری، حمایت اجتماعی و انسجام اجتماعی.
۲.۳. شبکه به انواع ارتباط هایی اطلاق می شود که بر اثر روابط شخصی شرکت کنندگان برقرار شده و ناظر بر روابط جمعی است. برای سنجش شبکه های اجتماعی از دو شاخص مشارکت و روابط اجتماعی استفاده می شود.
🔸۳. پاتنام تاکید می کند که سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه های اقتصادی، انسانی و نمادین، ارکان توسعه هستند. وی تذکر می دهد که سه مولفه اعتماد، هنجار و شبکه به عنوان سنجه های سرمایه اجتماعی خود تقویت کننده و خودافزا هستند خاصه اینکه به تقویت دیگری می انجامند.
🔸ب. با توجه به مبانی نظری فوق می توان نشان داد که جامعه ایرانی در غیاب مدیریت اجرایی توانمند، به دفاع از خویش در مقابل بحران کرونا برخاسته است.
🔸۱. تحقیقات جامعه شناختی نشان می دهد که جامعه ایرانی از بحران اعتماد رنج می برد. گسل های ساختاری و وقایع متعدد به قطبی شدن جامعه انجامیده که خود کاهنده اعتماد ملی است. بحران کرونا موقعیتی ایجاد نمود که وجه پررنگ آن استیصال بود! در واقع جمعیت ملی در مقوله “درماندگی” به یک موقعیت مشترک رسید. عامه در این احساس بهم نزدیک شدند. موقعیتی تجربه نشده که اعتماد را مبدل به امری ناگزیر نمود. اعتماد به هم در رعایت نکات بهداشتی. اعتماد به هم برای کمک گرفتن و یاری رسانی. این اعتماد با نوعی درخواست همراه است که در دل خویش تردید حمل می کند. تردیدی که نتیجه ی تجربه های ناکام می باشد. اینگونه حس بی اعتمادی در حین تمرین برای تبدیل شدن به اعتماد است تا خود را تصفیه نماید. البته که توفیق و شکستش نامشخص است و سیال.
🔸۲. هنجارهای اجتماعی در مواجهه با کرونا بازتولید شده است. آنچه ابزارهای قهری از انجامش ناتوان بود توسط خود جامعه انجام گرفت. موج های مردمی کمک رسانی به اقشار فقیر فعال شد. جامعه به قدردانی کادر درمانی پرداخت. آدم تنها مانده و در معرض مرگ، کوچک بودن خویش را به نظاره نشست. باریکه نخ عمر را به چشم دید. دید که کرونا از طبقاتی اش عبور می کند. اینگونه فروتن شد، مهربان شد تا انسجام اجتماعی قد بکشد.
شادی به مثابه ی امر مذموم، از دریچه حبس خانگی و قرنطینه به پنجره ها رسید تا سرودهای عاشقانه و میهنی در مجتمع ها و بر پشت بام ها همخوانی شود. زن و مرد هم صدا. این یعنی ایجاد خاطره جمعی. یعنی بازتولید خاطرات پیشین خصوصی در کنش عمومی که نویددهنده مبانی اخلاقی جهانشمول است.
از دیگرسو اقلیتی که به اعمال موهن در حرم ها پرداختند یا به قرنطینه اماکن مذهبی اعتراض نمودند و یا به داعیه طب سنتی متوسل شدند، با واکنش منفی مردمی مواجه گشتند. این نکته مهم بیانگر نهادینه شدن هنجارهایی در دین ورزی ایرانی است که بر عقل گرایی و مدنیت و دوری از خرافه تکیه دارد. اگرچه این جدل تاریخی کماکان برقرار است.
🔸۳. شبکه های ارتباطی، تاسیس یا بازفعال شدند. تعداد بسیاری از گروه های مردمی شکل گرفت و از فضای مجازی بهره برد تا از توده بی شکل، عضوگیری کنند. هدف این گروه های مجازی تهیه لوازم درمانی برای بیمارستان ها و بسته های بهداشتی برای مردم حاشیه نشین بوده است. همچنین سمن هایی که فاقد فعالیت جدی و منظم بودند در این دوره فعال شدند و با حضور فیزیکی به یاری رسانی عمومی پرداختند. سطح مشارکت در این گروه های مجازی و حقیقی قابل قبول بوده است.
🔸در یک جمع بندی می توان اذعان داشت که “جامعه ی تک افتاده” به دفاع از خویش برخاست. نگارنده معتقد است با همه نقدهایی که بر این اجتماع وارد می باشد، جامعه مذکور واجد پتانسیل های بالا در جهت توسعه است. جامعه ایرانی دارای سرمایه های اجتماعی است که اینده آن را روشن می دارد. بایستی بر تقویت و تداوم این سرمایه ها اندیشید و همت گماشت.
