عباس نعیمی جورشری | جامعه شناس
فیلم های تلویزیونی در ایران ماهیتی متفاوت از نظایر سینمایی خویش دارند. سریال های خانگی نیز از همین امر پیروی می کنند. علی رغم اینکه تولید فیلم و سریال در ایران تابع مهندسی فرهنگی خاصی است بااینحال این تمایز در دوگانه تلویزیون_سینما دیده می شود. سریال پایتخت ۶، نمونه ای از محصولات تلویزیونی است که در سال‌های اخیر نزد خانواده ایرانی جایگاه یافته است. آیا این مجموعه در بازتولید “من جمعی” موفق بوده است؟ این من جمعی چه ترجمانی دارد؟ نکات زیر در پاسخ بدین پرسش، قابل اعتناست.
۱. جامعه شناسی در تعبیری نه چندان جدید از زبان مک لوهان رسانه ها را به سرد و گرم تفکیک می کند. این تفکیک بر اساس یک یا دوسویه بودن ارتباط است. رسانه های سرد مشارکت زیادی از مخاطب طلب می کنند حال آنکه رسانه های گرم بی نیاز از این امر هستند. اینگونه می توان تلویزیون را جزو رسانه های سرد دانست که رابطه در آن دو سویه است. مخاطب در ساختن و پرداختن برنامه تلویزیونی فعالانه شرکت می کند.
۲. سریال تلویزیونی “پایتخت” عنوان مجموعه ای است که شش سال در نوروز پخش شده است. شماره ششم این مجموعه در نوروز کنونی بر آنت رفت. بنابراین ادامه دار بودن تولید برای شش سال دلالت بر محبوبیت اجتماعی دارد. همچنین ارزیابی ها نشان می دهد جامعه در ساعتی مشخص زیست خود را تنطیم کرده تا قسمتی از سریال را مشاهده کند. مجموعه توانست نزد مخاطب ایرانی جایگاهی خاص به خود اختصاص دهد. به بیان جامعه شناسانه، بخشی از “من جمعی ایرانی” در دهه گذشته تحت تاثیر این مجموعه بازتولید شده است.
۳. ذائقه اجتماعی را نمی توان امری یک سویه دانست. در یک قرائت شدیدا چپ می توان گفت که سریال مذکور ذائقه ایرانی را شکل داده است. یا در یک قرائت شدیدا راست می توان مدعی شد مجموعه مذکور توسط ذائقه ایرانی تولید شده است. بااینحال به نظر می رسد ذائقه ایرانی اگر حتی بتوان چنین مفهومی را ساخته و از آن دفاع نظری نمود امری سیال است که تولید کنندگان پایتخت از دل آن بر آمده و توامان به بازتولید آن پرداخته اند. یا لااقل به بازتولید فهم خویش از ذائقه ایرانی پرداخته اند! بنابراین نقاط قوت و ضعف مجموعه، در این بستر قابل رصد است. اثرگذاری و اثرپذیری توامان!
۴. غالب مخالفان و موافقان در یک نکته هم نظر بوده اند که “پایتخت۶” در سناریو و ابزار خنداندن تا حدی از فصول پیشین متمایز بوده است. از جمله اینکه سوژه های خنداندن از لحن زبانی و مختصات قومی به سمت “تحقیر” تغییر نمود. تحقیرشدن و تحقیر شدگی! احساسی که احتمالا مخاطب با آن آشناست و بدان می خندد. چرا به تحقیر می خندد؟ احتمالا مخاطب آموخته که نارضایتی بیان نشده اش را در خنده فرو بریزد. غم عیان نشده اش را در خنده فرا بنمایاند. شادی منع شده اش را نیز در پایکوبی مجلس “باباپنجعلی” ضرب بگیرد و برقصد.
۵. دقیق شدن در سناریوی مجموعه و واکاوی موردی کارکترها تا حدی به فهم سوگیری های متنی کمک می کند. آنجا که به تعبیر فوکو قدرت جریان دارد اگرچه نه به صورت امر سلطه! سناریو آشکار می کند که رفتار حرمت شکنانه “بهتاش” در سریال تکرار شده است. او بدون ادب لازم و دانش کافی توفیقات حرفه ای نیز به دست آورد. علم جامعه شناسی سوال می کند آیا این شکل رایج ترقی در جامعه ما نیست؟ خود حقیر پنداری و حسادت تمام نشدنی “نقی” و جای مُهر بر پیشانی اش برای آنچه “رو به رشد” می داند، مواد فروشی “ارسطو” و ناتوانی اش در یافتن شغل، دست بیقرار “بهبود”، اینستا بازی “سارا و نیکا” و البته کوشش “هما” مقولات مدون شده در جامعه ایرانی نیست؟ جامعه ای که علی حاتمی در هزاردستان بدان صفتی متمایر داده بود: جامعه چُرتی!
شاید بتوان این اشارات را همراهی فیلمساز با تحولات اجتماعی ایران دانست و حتی آن را به “نقد اجتماعی” وی نسبت داد. در اینصورت می توان پرسید که آیا این کلیشه سازی رفتاری موفق یا ناموفق اثر منتقدانه بر جامعه نهاده است؟ یعنی من جمعی بیننده، چنین درکی از عناصر مذکور داشته است؟ بدون پیمایش استاندارد نمی توان نظری دقیق داد لکن به زعم نگارنده، خنده مخاطب ایرانی، ترجمانی است از شادی، خشم، غم، ترس، ناامیدی، بیهودگی و لذت جویی او در زیست معاصر! گویی همه این احساسات تجربه شده در روایت پایتخت جمع شده باشد. فراتر از سناریو مخاطب خود را در آن بیابد و اگر نیافت در آن جای دهد. گویی مخاطب خویشتن را می خندد. چه شادمانه و چه سوگوار!
